Textíll og jafnrétti

Byrgðar af neikvæðum áhrifum textíls eru bornar af konum og fátækari þjóðum. Við getum breytt því!

„Konur eru meira áberandi á báðum endum virðiskeðju textíls“

Í upphafi virðiskeðjunnar sjáum við að mikill meirihluti þeirra sem starfa við framleiðslu textíls eru konur. Vinnuaðstæður eru í mörgum tilfellum óboðlegar, aðstæður heilsuspillandi og margar verða fyrir kynferðislegri áreitni (UNEP, 2023).

Við vörunum taka svo konur, en þær sjá í mun meira mæli um textilinnkaup fyrir heimilin en karlar. Samkvæmt spurningakönnun sem sem gerð var á vegum Umhverfisstofnunar árið 2021 segjast 81% kvenna að mestu eða öllu leyti sjá um kaup á textíl fyrir íslensk heimili borið saman við 21% karla. Umsýsla með textíl veldur töluverðu álagi ofan á önnur heimilisstörf sem konur eru líklegri til að sinna en karlar. Þær eru því almennt meðvitaðri um ástandið á fatnaði og öðrum textíl á heimilinu, hvenær börnin eru vaxin upp úr fötum, hvenær annan textíl vantar, hvenær er orðið nauðsynlegt að þvo, gera við, flokka og fara með í endurvinnslu.

Þannig það má segja að textíllinn hafi íþyngjandi áhrif á konur á báðum endum virðiskeðjunnar.

Textíll og misskipting í heiminum

Þrýstingur á að halda framleiðslukostnaði í lágmarki hefur haft það í för með sér að textíl framleiðsla færist frá ríkari löndum til fátækari. Þar er oft á tíðum minna um regluverk til verndar starfsfólks og umhverfis. Hin svokallaða skynditíska hefur gert ástandið enn verra, enda fylgir henni krafa um mikinn vinnuhraða og lágt vöruverð. Vinnuaðstæður eru í mörgum tilfellum óboðlegar og aðstæður heilsuspillandi. Verkafólki sem starfar í iðnaðinum er hættara við kynferðislegu ofbeldi, sér í lagi konum. Ástandið er sérstaklega alvarlegt í frumframleiðslu textílsins, og þá verst í framleiðslu bómullar. Fátækari þjóðir eru því að ganga á auðlindir sínar, og andlega og líkamlega heilsu borgara sinna sem starfa í textíliðnaði til þess að fólk frá ríkari þjóðum geti keypt sér meira af textíl á lægra verði. Að auki hefur iðnaðurinn í heild sinni neikvæð áhrif á loftslagið og vistkerfi jarðar, en það bitnar ekki síst á efna- og valdaminni hópum í samfélaginu.

70% þeirra sem starfa við framleiðslu textíls eru konur

Vinnuaðstæður eru í mörgum tilfellum óboðlegar, aðstæður heilsuspillandi og margar verða fyrir kynferðislegri áreitni.

Textíll og kynin – kaup og umsýsla í daglegu lífi

Hlutfall kvenna sem er sammála því að þær kaupi einungis þau föt og klæði sem vantar hverju sinni

Hlutfall karla sem er sammála því að þeir kaupi einungis þau föt og klæði sem vantar hverju sinni

Samkvæmt rannsóknum eru konur líklegri en karlar til að hafa meiri áhuga á tísku, eru uppteknari af nýjustu straumum, líklegri til þess að versla sér til gamans og eyða meiri peningum og tíma í föt. Að einhverju leyti skýrist munurinn á því að kauphvatar kvenna eru aðrir en karla, en þar að auki herja markaðsöflin í meira mæli á konur með óraunhæfum útlitskröfum í því skyni að grafa undan ánægju þeirra með sjálfar sig til að fá þær til að kaupa meira (sjá t.d. rannsókn Dittmar o.fl., 2004). Hér á landi má nefna að konur eru líklegri til að segja að þær losi sig við föt vegna þess að þau passa þeim ekki lengur, þær eru orðnar leiðar á þeim, þau dottin úr tísku eða keypt í fljótfærni. Þetta væri hægt að túlka sem svo að flíkur séu síður gerðar til þess að aðlagast breytingum á líkamsformi kvenna í gegnum lífsleiðina ásamt því að markaðsöflin séu öflugri í að telja konum trú um að flíkin eigi ekki við lengur, líkt og kenningar og rannsóknir benda til.

Hlutfall kvenna sem fer með föt í fatagáma þegar þær losa sig við þau

Hlutfall karla sem fer með föt í fatagám þegar þeir losa sig við þau

Jafnframt hefur verið bent á að konur bera meira af hugrænni ábyrgð (e. mental load) á ólaunuðum störfum heimilislífsins en makinn. Þær eru því almennt meðvitaðri um ástandið á fatnaði og öðrum textíl á heimilinu, hvenær börnin eru vaxin upp úr fötum, hvenær annan textíl vantar, hvenær er orðið nauðsynlegt að þvo, gera við og svo framvegis. Áðurnefnd spurningakönnun um textíl og jafnrétti á vegum Umhverfisstofnunar gefur vísbendingar um sama mynstur hér enda segjast konur sjá um textíl- og fatainnkaup að mestu eða öllu leyti á íslenskum heimilum.

Hlutfall kvenna sem segist sjá um fata- og textílkaup fyrir heimilið

Hlutfall karla sem segist sjá um fata- og textílkaup fyrir heimilið

Bent hefur verið á að þessi umsýsla með textíl veldur töluverðu álagi ofan á önnur heimilisstörf sem konur eru líklegri til að sinna en karlar. En þrátt fyrir sífellt aukna atvinnuþátttöku kvenna hefur hlutverk þeirra innan heimilis breyst lítið undanfarna áratugi og konur eru ennþá virkastar í umönnun fjölskyldunnar og bera mesta ábyrgð á heimili og börnum (Carrigan og Szmigin, 2006). Þannig það má segja að textíllinn hafi íþyngjandi áhrif á konur á báðum endum virðiskeðjunnar.

Hlutfall kvenna sem lagar eða lætur laga textíl í stað þess að kaupa nýtt

Hlutfall karla sem lagar eða lætur laga textíl í stað þess að kaupa nýtt

Hvað er til ráða?

Lausnir eru mismunandi eftir því hver á í hlut, en það skiptir máli að allir aðilar sem hafa áhrif á textíliðnaðinn taki ábyrgð og vinni að sama markmiði. Hvort sem um er að ræða hönnuði, framleiðendur, neytendur eða aðra sem koma þarna á milli.

Ábyrgð stjórnvalda

Búa til ramma fyrir betra kerfi
Hlutverk stjórnvalda er að búa til ramma fyrir betra kerfi og styðja við það sem vel er gert

Sterkara regluverk um vinnuumhverfi

Bætt regluverk og eftirlit með því getur bætt stöðu þeirra sem vinna í textíliðnaðinum

Breytt hvatakerfi sem styður við hringrásarhagkerfi
Til dæmis væri hægt að lækka skatta á viðgerðarþjónustu og endurnýtingu textíls í framleiðslu

Reglur um opinber innkaup
Ryður veginn fyrir starfsemi sem er til fyrirmyndar, til dæmis með því að setja í þær ákvæði um hlutfall umhverfis- og/eða fairtrade- vottaðs textíls í innkaupum hins opinbera.

Styðja við nýsköpun
Bæði í vinnsluaðferðum og viðskiptaháttum, eflt þekkingarsköpun og -miðlun, bæði til neytenda og þeirra sem starfa að framleiðslu og sölu á textíl.

Fræðsla
Til þess að neytendur geti valið rétt er mikilvægt að stjórnvöld fræði þá um hvernig það sé best gert. Eins geta stjórnvöld stutt við fræðslu um ábyrga verkaskiptingu á heimilinu, sjá nánar hér fyrir neðan.

Ábyrgð fyrirtækja, birgja, innkaupastjóra, hönnuða og framleiðenda

Framleiðslukeðjan
Framleiðendur, hönnuðir og birgjar geta lagt sitt af mörkum með því að vera meðvitaðir um alla framleiðslukeðjuna og krefjast þess að vinnuskilyrði og umhverfisáhrif séu alls staðar til fyrirmyndar.

Áhersla á umhverfis- eða fairtrade vottanir
Á þeim efnivið sem þeir vinna með, hvort sem um er að ræða hráefni eða fullunna vöru.

Hanna betri föt sem endast lengur
Hönnuðir ættu að vera meðvitaðir um að hanna þægileg föt sem vaxa með fólki og virka áfram jafnvel þó líkamsform eða tíska breytist.

Ábyrgð neytenda

Kaupa vottaðann textíl
Hér er listi yfir umhverfis- og siðgæðisvottanir

Styðja við hringrásarhagkerfið
Beina viðskiptum til fyrirtækja sem bjóða upp á föt og textíl sem styður við hringrásarhagkerfið, t.d. kaupa notaðan fatnað, eða fatnað úr endurnýttu efni og textíl sem er framleiddur til að endast.

Koma fatnaði í áframhaldandi notkun
Það er hægt að gefa vinum, ættingjum og vinnufélögum notaðan textíl. Það er líka hægt að nýta skipti- og nytjamarkaði. Ólíkt því sem margir halda er aðeins brot af þeim fatnaði sem skilað er í sérsöfnun notaður áfram

Ábyrg verkaskipting

Vekja athygli á ójafnri verkaskiptingu á heimili
Til að draga úr ójafnri verkaskiptingu á heimilinu vegna textíls er fyrsta skrefið er að vekja athygli á þeim byrðum sem konur bera á heimilinu.  Sum verkefni heimilisins eru ósýnilegri en önnur og þá skiptir máli að tala saman.

Tala opinskátt um verkaskiptingu
Fjölskyldur þar sem talað er opinskátt um verkaskiptingu búa að jafnaði við meira jafnrétti á heimilinu. Það er ekki bara framkvæmd verkefnisins sem sem veldur álagi, heldur er það líka álag að vera vakandi fyrir þörfinni, skipuleggja framkvæmdina og útdeila verkefninu.

Setja saman lista yfir heimilisverkefni
Til þess að koma á jafnara álagi getur verið gagnlegt að setja saman lista yfir öll heimilisverkefni og kortleggja hvernig vöktunin, skipulagið og verkið sjálft skiptist og endurskipuleggja. Hvað textíl varðar skiptir máli að konur eru almennt meðvitaðri um umhverfisáhrif og félagsleg áhrif textíls svo aukin þátttaka maka í umsýslu með textíl þarf líka að fela það í sér að hann sé meðvitaður um umhverfisáhrif og vinnuskilyrði. Þarna mega öll kyn bæta sig ef marka má spurningakönnun um textíl sem gerð var hér á landi, en vinnuskilyrði og umhverfismál textíliðnaðar hefur lítil eða nokkur áhrif hjá báðum kynjum, þótt konur hugi meira að þessum þáttum en karlar.