Í upphafi 2021 tóku í gildi ný lagaákvæði sem banna það að verslanir bjóði viðskiptavinum upp á burðarpoka úr plasti til þess að koma vörunum sínum heim. Verslanir mega heldur ekki senda vörur heim til fólks í plastpokum. Það er hinsvegar áfram leyfilegt að kaupa plastpoka á búðarhillum. Tilgangur laganna er því ekki að banna plastpoka, heldur minnka magnið af plastpokum sem við notum. Árið 2017 notaði hver Íslendingur árlega 105 plastpoka á mann.  Það þýðir að venjuleg vísitölufjölskylda var að nota 420 plastpoka á ári! Það er mun meira heldur en þarf til að nota í ruslið, sérstaklega ef maður er duglegur að flokka.

Einfalt mál – því meira sem þú flokkar heima hjá þér því færri poka þarftu, því endurvinnsluefni má setja laust í tunnurnar og í gáma á grenndar- og endurvinnslustöðvum. Flestir fá líka óhjákvæmilega alltaf einhverja poka inn á heimilið sem hægt er að nota í staðinn, t.d. brauð- og kartöflupoka, poka undan fatnaði eða leikföngum. Sum sveitarfélög leyfa fólki líka að setja ruslið sitt í tunnurnar án þess að það sé í pokum, t.d. í Reykjavík.

Það er í góðu lagi að nota lífbrjótanlega poka undir ruslið. En auðvitað felur það í sér enn minni sóun að sleppa bara pokunum alveg.

Þó að seljendur megi ekki lengur afhenda viðskiptavinum sínum maíspoka til að koma vörunum heim, þá er ennþá hægt að kaupa þá í rúllum á búðarhillum til að nota í ruslið. Bannið er til þess gert að minnka notkun á plastpokum en ekkert endilega að stöðva alveg notkun. Áður en bannið tók gildi keyptu Íslendingar mun fleiri poka heldur en þeir náðu að nota fyrir ruslið sitt. Ef við kaupum maíspoka í rúllum fyrir ruslið getum við passað upp á að kaupa ekki meira magn heldur en við þurfum á að halda.

Eftir 3. Júlí 2021 má ekki flytja inn eða framleiða eftirfarandi vörur:

• bómullarpinna úr plasti (nema þeir falli undir lög um lækningatæki)
• plasthnífapör (gaffla, hnífa, skeiðar og matprjóna)
• plastdiska
• sogrör úr plasti (nema þau falli undir lög um lækningatæki)
• hræripinna fyrir drykkjarvörur, úr plasti,
• plastprik á blöðrur
• matarílát úr frauðplasti, með eða án loks, undir tilbúinn mat sem er alla jafna neytt beint úr ílátinu. T.d. ílát undir skyndibita eða ísrétti.
• drykkjarílát úr frauðplasti, þ.m.t. tappar þeirra og lok. T.d. ílát undir kaffi, mjólkurhristinga eða aðra hristinga.
• allar vörur úr plasti sem er niðurbrjótanlegt með oxun, t.d. burðarpoka úr sk. oxó-plasti.

Annað verður ekki bannað.

Áður en við skiptum út vörunum sem verið er að banna fyrir staðgengilsvörur er gott að spyrja sig hvort maður þurfi virkilega vöruna.

Þarf ég hræripinna fyrir kaffið mitt eða get ég látið mér nægja að mjólkin blandast við kaffið þegar ég helli henni út í?

Þarf ég að drekka þennan drykk með sogröri eða get ég drukkið af glasbrúninni?

Þarf ég plastprik á þessa blöðru eða er nóg að binda í hana snæri?

Ef svarið við spurningum að ofan er að maður þurfi á tiltekinni vöru að halda þá er hægt að skipta þessum einnota plastvörum fyrir margnota staðgengla. Ef við notum sömu vöru aftur og aftur þá verður umhverfissporið af hverri notkun af vörunni á endanum lítið. En ef við skiptum yfir í margnota vörur er mikilvægt að vörurnar séu í reynd margnota. Það leysir engan umvherfisvanda að kaupa mikið magn af margnota vörum sem við notum sjaldan og kaupum margnota vörur aftur og aftur.

Einungis er lagt til að banna þær vörur sem auðveldlega má skipta út fyrir aðrar sambærilegar plastlausar vörur. Algengt er að þessar vörur séu í staðinn úr pappír, tré, bambus eða bómull. Þó að þessar vörur valdi ekki sama skaða á lífríki sjávar og plast vörurnar þá hafa þær engu að síður í för með sér umhverfisáhrif. Alltaf þegar auðlindir eru nýttar til að framleiða vöru sem er bara notuð einni sinni og henni svo hent þá hefur það í för með sér mikil áhrif á umhverfið.  Þessvegna er ekki æskilegt að skipta út einnota fyrir einnota, þó að það sé vissulega leyfilegt.

Dæmi um einnota plastlausar lausnir í staðinn fyrir það sem er bannað eru baðmullarpinnar úr bambus, ætar skeiðar, tré hnífapör án plasthúðar, sogrör úr pappa, hræripinnar úr tré og matarílát úr pappa án plasthúðar.

Sölustaðir mega ekki lengur gefa viðskiptavinum sínum einnota plastbolla, plastglös, plastílát og plastlok undir mat og drykk án þess að taka fyrir það gjald. Í staðinn verða þeir að taka greiðslu fyrir ílátið sem maturinn og drykkurinn er afhentur í. Þetta geta til dæmis verið plastglös fyrir gosdrykki, bjór, safa, smoothie eða hristinga. Þetta á líka við um einnota plastbox, -skálar, og -bakka undir mat. Ef ílátin eru úr náttúrulegum efnum en eru með loki úr plasti þá þarf líka að taka gjald fyrir það. Það sama á við ef ílátin eru úr lífplasti eða plasthúðuð. Gjaldið sem seljendur taka verður að koma fram á kassakvittun.

Það eru seljendur sem ákveða sjálfir upphæð gjaldsins sem þeir leggja á einnota plastbolla, plastglös og matarílát úr plasti. 

Sama hvaða gjald seljandi ákveður að setja er mikilvægt að neytendur átti sig á því að þeir geta í mörgum tilvikum sleppt því að borga gjaldið fyrir einnota plastbolla, plastglös og matarílát úr plasti með því að koma með eigin ílát að heiman. Lagaákvæðin minna neytendur á að þegar þeir kaupa einnota ílát þá fylgir því alltaf ákveðinn kostnaður, sem hingað til hefur verið bakaður inn í verðið á vörunni. Það er því ekki til neitt sem heitir ókeypis ílát, en nú verður það enn skýrara en áður að ílátum fylgir kostnaður, þar sem gjaldið þarf alltaf að koma fram á kvittun.

Það eru seljendur sjálfir sem ákveða hvort þeir taka á móti margnota ílátum viðskiptavina að heiman eða ekki. Ef neytendur geta valið milli þess að kaupa einnota plastumbúðir eða koma með eigin ílát þá þarf það að vera verðmerkt á skýran hátt. Til dæmis ef hægt að fá kaffi í fjölnota götumál og í einnota pappírsbolla með plasthúð, þá þarf að koma fram á matseðli hvað kaffið kostar án einnota pappírsbollans, og hvað einnota pappírsbollinn kostar.

Nei, neytendur munu til dæmis ekki þurfa að borga sérstakt gjald fyrir plastumbúðirnar sem eru utanum vörurnar sem þú kaupir út í búð, eins og jógúrt í dós, skvísur og grænmeti í plasti. Reglurnar eiga fyrst og fremst við um take-away eða sambærilegar aðstæður. Líklegast verður algengast að neytendur þurfi að borga þetta gjald á matsölustöðu við útrétti (e. take-away), en geta líka þurft að borga á fleiri stöðum. Til dæmis er algengt að viðskiptavinir fái afhent götumál húðuð plasti á kaffihúsum, plastglös undir bjór á börum og ís í boxi með plasthúð í ísbúðum, sem má ekki lengur gefa ókeypis eftir 3. Júlí 2021.  Ef matvörubúðir selja mat á sambærilegan hátt og matsölustaðir, til dæmis eru með salatbar, þá þurfa þær líka að taka greitt fyrir einnota box ef þau innihalda plast. Seljendur þurfa líka að taka gjald við heimsendingu á mat og drykk í plastílátum.

Gjaldskyldan mun án efa hafa áhrif á marga, en hún eins og sér er líklega ekki nóg til þess að koma í veg fyrir ofnotkun á einnota plastumbúðum. Rannsóknir hafa sýnt að gróðinn sem hlýst af því að fá afslátt við það að koma með margnota ílát hefur lítil sem engin áhrif á hegðun, á meðan tapið sem fólk upplifir við það að þurfa að borga gjald fyrir umbúðirnar gerir það líklegra að fólk skipti yfir í margnota[1]. En betur má ef duga skal, og sömu rannsóknir benda til þess að ef gjaldskylda er samtvinnuð öðrum aðgerðum hefur hún meiri áhrif. Neytendur geta lagt sitt af mörkum að hafa samband og benda fyrirtækjum á lausnir;

Til dæmis er hægt að biðja matsölustaði að:

• Leyfa sjálfsagfreiðslu fyrir þá sem koma með margnota ílát og hleypa þeim á undan í röðinni
• Geyma einnota ílát undir búðarborði svo viðskiptavinir þurfi að biðja um þær sérstaklega
• Bjóða upp á mataríláta lán
• Hvetja matsölustaði til að setja sér verklag í samræmi við ráðleggingar MAST um hvernig tekið er á móti margnota ílátum

[1] T.d. https://www.mdpi.com/2071-1050/10/3/873

Ef eftirfarandi vörur innihalda plast þarf að merkja þær frá og með 3.júlí 2021:

1. Dömubindi og túrtappa
2. Blautþurrkur
3. Sígaretturfiltera
4. Bolla og glös úr plasti að hluta til eða öllu leiti

Merkingarnar líta eins út í öllum ESB löndunum og sýna hvaða neikvæðu áhrif það hefur á lífríki sjávar að henda þessum vörum í náttúruna vegna þess að þær innihalda plast.

Nei, merkingarnar eru ekki flokkunarmerkingar. Þær fræða neytendur um að vörur sem margir gera sér ekki grein fyrir að innihaldi plast geri það í raun og veru. Það er mikilvægt að almenningur geri sér grein fyrir að þessar tilteknu vörur innihaldi plast þar sem vörurnar valda skaða í lífríki sjávar ef þeim er hent í náttúruna, líkt og allar aðrar plastvörur gera. Merkingarnar eru áminning um að þessar tilteknu vörur þurfi annaðhvort að flokka eða setja í ruslið. Merkingarnar hafa ekki för með sér neina breytingu á flokkun, þannig að best er að flokka eins og maður gerði áður en merkingarnar voru settar á, og leita eftir upplýsingum um hvernig eigi að flokka rétt hjá sínum sorphirðuaðila eða sveitarfélagi.

Til dæmis á áfram að henda dömubindum, blautþurrkum, og sígarettustubbum í almennt rusl.

Einnota glös á að flokka á sama hátt og gert var áður en merkingaskyldan tók gildi.

Í stað þess að passa að einnota vörur sem innihalda plast fari í réttan farveg er hægt að nota tækifærið og skipta yfir í margnota staðgengla. Í stað dömubinda og túrtappa er hægt að nota túrnærbuxur og álfabikar. Í stað blautklúta er hægt að nota þvottapoka. Í staðinn fyrir einnota glös og bolla er hægt að nota margnota mál. Þó að aldrei sé hægt að mæla með reykingum, þá eru rafrettur engu að síður fjölnota staðgengill sígaretta.

Regluverkið um einnota plastvörur var samþykkt áður en covid faraldurinn skall á og á þeim tíma vissum við ekki hversu umfangansmikil notkunin á einnota grímum yrði í samfélaginu. En það er vissulega rétt að einnota grímur innihalda plast. Þetta er staðreynd sem ekki allir gera sér grein fyrir, og því væri heppilegt ef einnota grímur væru líka merktar með upplýsingum um að varan innihaldi plast. Ef einnota grímum er hent í náttúrunni þá valda þær skaða í lífríki sjávar, líkt og aðrar plastvörur.

Er lífplast ekki betra?

Stutta svarið er að lífplasti fylgja bæði kostir og gallar. Lífplast (e. bioplastics) er í raun ekki ein tegund af plasti, heldur fjöldinn allur af plasttegundum sem hver um sig hefur ólíka eiginleika með mismunandi áhrif á umhverfið.

Gallar:

• Framleiðsla sums lífplasts hefur í för með sér meiri umhverfisáhrif en framleiðsla á hefðbundnu plasti.
• Sumt lífplast er framleitt úr lífmassa en hefur sömu uppbyggingu og hefðbundið plast og brotnar því ekki niður.
• Annað lífplast brotnar bara niður ef sérstakar aðstæður eru til staðar m.a. hvað varðar rakastig, hitastig og örveruflóru.
• Þegar lífbrjótanlegt plast brotnar niður (t.d. á urðunarstað) verða til gróðurhúsalofttegundir eins og metan.
• Lífplast skapar rugling við flokkun, þar sem lífplast sem brotnar ekki niður á að flokka sem plast en niðurbrjótanlegt lífplast á að flokka sem almennan eða lífrænan úrgang.

Kostir

• Sumt lífplast er gert úr hliðarafurðum af annarri matvælaframleiðslu og hefur þá í för með sér minni umhverfisáhrif en hefðbundið plast.
• Lífbrjótanlega plastpoka er hægt að nýta til moltugerðar, sem er ekki hægt í tilfelli hefðbundinna plastpoka.
• Á sumum urðunarstöðum er hægt að safna saman metangasi sem myndast þegar lífplast brotnar niður og nýta sem eldsneyti.
• Ef lífplast eru niðurbrjótanlegt þá valdur það ekki eins miklum skaða á lífríkinu og hefðbundið plast ef það sleppur út í náttúruna.

Í lögunum er ekki gerður greinamunur á hefðbundnu plasti og lífplasti. Báðar gerðir eru settir undir sama hatt. Hvort það sé gott eða slæmt fyrir umhverfið er erfitt að segja til um, en allir ættu að geta verið sammála því að mikið magn af einnota plasti, sama úr hverju það er gert, getur aldrei talist gott fyrir umhverfið.